(1.1)

Een materiële leefwereld.

Waar de meeste mensen het over eens zijn, is dat we niet zomaar los in een vacuüm rondzweven, maar leven in een bepaalde omgeving, een concrete werkelijkheid. Deze wordt gekenmerkt door materie, energie, tijd en ruimte, en is daardoor fysisch van aard. We kunnen aannemen dat ze grotendeels 'op zichzelf' bestaat, An Sich, onafhankelijk van ons waarnemen, weten of besef ervan. Daarom kunnen we dit een 'objectieve' werkelijkheid noemen.
De aanname dat een onafhankelijke realiteit bestaat (zgn. realisme, of objectivisme), is al sinds de oudheid door talrijke filosofen in Oost en West betwist. Er is immers geen volledig sluitend en definitief bewijs voor te vinden.

(1.2)

Subjectieve uitgangspunten.

Binnen de externe realiteit streven we er naar om te voldoen aan onze belangrijkste behoeften en belangen. Ze draaien vooral om overleven en welzijn (geluk beleven) - voor onszelf en samen met anderen.
We functioneren dus, binnen de fysische werkelijkheid, vanuit onze subjectieve beleving en doelen.
Dit betekent dat we zaken subjectief kunnen bemerken of ondervinden, en als zodanig kunnen herkennen, zonder dat we daarvoor noodzakelijk of uitsluitend een objectieve rechtvaardiging nodig hebben. Ze worden ook wel als voor-wetenschappelijke, 'intuïtieve', of 'naïeve' ervaringsgegevens opgevat.

(1.3)

Behoefte aan kennis.

Het blijkt dat we voor het verwezenlijken van onze subjectieve doelen sterk zijn aangewezen op onze omgeving. We hebben dan ook kennis nodig over de werkelijkheid als leidraad om te overleven en te functioneren in de wereld.

(2.1)

Informatie als 'richtingwijzer'.

Om onze doelstellingen te realiseren is het vaak nodig dat we omstandigheden en gebeurtenissen kunnen sturen of tenminste kunnen bijsturen - en dus op de een of andere manier kunnen beïnvloeden. Zo'n situatie heeft in het algemeen twee kanten:
Deze toestanden kunnen betrekking hebben op externe en interne zaken, materiële en immateriële aspecten. In ieder geval nemen we meestal aan dat sommige aspecten van toestand A een bepaalde 'afbeelding' (of correspondentie) hebben, direct of indirect, in sommige aspecten van toestand B.

(2.2)

Richtlijnen voor de route.

Gegeven deze algemene structuur van een situatie, is de vraag: hoe komen we van A naar B?
Meestal zijn er in een situatie veel verschillende mogelijkheden van gedrag en reageren. Maar ons meer algemene doel is dat we in allerlei situaties doeltreffend kunnen handelen en beslissen. Het liefst nemen we de kortste, de gemakkelijkste en de voordeligste route.
Dit betekent dat we richtlijnen nodig hebben om onze handelingen en beslissingen te bepalen: oftewel informatie. Met name een voorstelling van zowel A als B, als de wegen daartussen.

(2.3)

Informatie voor voorspellingen.

Om in verschillende situaties te weten welke route de beste kansen en voordelen biedt om ons doel te bereiken, is het handig als we kunnen anticiperen en inspelen op wat er in de wereld gaande is. Dat betekent met name dat we moeten kunnen voorspellen hoe onze acties uitwerken in onze leefwereld; met andere woorden, hoe dingen, dieren en mensen op onze acties zullen reageren.

(2.4)

Geen directe toegang.

We zullen kortom enige betrouwbare kennis nodig hebben over de wereld en de 'objecten' daarin.
Tegelijk hebben we echter geen rechtstreekse toegang tot de externe wereld. We kunnen immers enkel iets van die buitenwereld merken via onze eigen, subjectieve beleving ervan.

(2.5)

Kennis over kennis nodig.

Bruikbare kennis, of informatie, is dan ook niet iets dat altijd voor het oprapen ligt.
Het is daarom handig te weten hoe bruikbare informatie te vinden en te herkennen.

(3.1)

Het wereldmodel.

Om steeds informatie te kunnen verzamelen over de situatie waarin we ons bevinden, de doelen die we hebben, en de mogelijkheden om die doelen te verwezenlijken, heeft de natuur ons uitgerust met zintuigen en een zenuwstelsel. Daarmee proberen we ons een voorstelling te maken van onze leefwereld: een wereldmodel. Het wereldbeeld omvat zaken zoals levensvisie, mensbeeld, zelfbeeld, lichaamsbeeld, enz..
"A person's processes are psychologically channalized by the ways in which he anticipates events." (Kelly,G.A., 1955; 'Theory of Personal Constructs', 'Fundamental Postulate').
"We anticipate events by construing their replications." (Kelly, G.A., 1955; 'Construct Theory', 'Construction Collorary').

(3.2)

Verschillende termen voor het wereldmodel.

Het begrip 'voorstelling van de wereld' kunnen we terugvinden onder verschillende noemers in allerlei theorieën binnen diverse wetenschapsvakken - bijvoorbeeld:


(3.3)

Basis van functioneren.

Het wereldmodel - het geheel van percepties en begrippen - is vervolgens de 'versie' van de realiteit die we gebruiken om onze reacties te bepalen.
"Mensen reageren primair vanuit hun innerlijke voorstellingen en niet vanuit hun zintuiglijke waarnemingen van gebeurtenissen." (Lankton & Lankton, 1983).
"We respond toward any situation or object in terms of its meaning, as we interpret it. " (Lowery, S.A., & DeFleur, M.L., 1988, p.28).
"Wij reageren niet rechtstreeks of onmiddelijk op de wereld, maar we opereren, binnen die wereld, door middel van een 'kaart' of model (een zelfgeschapen voorstelling) van die wereld, om ons gedrag daarin te leiden." (Bandler & Grinder, 1976, p. 17).

"People do not directly respond on basis of their sensory experiences of events but primairily from their internal representations" (Lankton & Lankton, 1983).
"Wij raken niet van streek door de dingen, maar door onze gedachten over die dingen. " (Epiktetus, 55-138 n.C., 'Encheiridion').

(4.1)

De kaart is niet het gebied.

In onze werkelijkheid is veel onzeker, behalve misschien de basisregel: de weergave van de werkelijkheid is niet de werkelijkheid, oftewel, het principe van Non-identity, in de bekende metafoor: de kaart is niet het gebied ("The Map is not the Territory ", Alfred Korzybski, 1933).

(4.2)

Voorrang aan gebruikswaarde.

'Absolute' objectiviteit is gelukkig niet echt nodig, want de eerste functie van onze kennis is niet 'waarheid', maar bruikbaarheid om onze alledaagse doelen te bereiken, ofwel: doelmatigheid. Het gaat dus allereerst om gebruikswaarde, pas daarna om waarheidswaarde.
"Niets is zo praktisch als een goede theorie."" (Van den Hout, 1997; 'Theorieën beschouwd').
Deze visie is te vinden bij stromingen in de (wetenschaps)filosofie die de nadruk leggen op praktische bruikbaarheid van kennis (het pragmatisme), nut en voordeel (het utilitarisme), en mediërende rol (het instrumentalisme); zie met name Amerikaanse filosofen zoals Charles Sanders Peirce, John Dewey.

(4.3)

Kennis als wegwijzer.

Ook op dit punt is er een overeenkomst tussen menselijke kennis en een landkaart: de kaart mag dan wel een verregaande reductie weergeven van het afgebeelde gebied, maar ze hóeft ook niet een één op één afbeelding te zijn: ze dient op de eerste plaats als gids, wegwijzer of leidraad voor ons handelen en beslissen in het gebied van de werkelijkheid.
"Men moet hierbij in gedachten houden dat de gehele voorstellingswereld in haar totaal niet tot doel heeft een afbeelding van de werkelijkheid te zijn - dat zou voor haar een onmogelijke taak zijn - maar een instrument, waarmee we gemakkelijker onze weg in de wereld kunnen vinden." (Vaihinger, 1924, p.15).

(4.4)

Gebruikswaarde is allereerst afhankelijk van de gebruiker.

De gebruikswaarde die een model voor iemand heeft is uiteraard afhankelijk van de doelen die de gebruiker op voorhand voor ogen staat, dan wel de bevindingen die hij of zij bij de toepassing ervan heeft opgedaan. Bijvoorbeeld, een architect stelt andere eisen aan een plattegrond dan een piloot, een wandelaar andere dan een automobilist.
Algemeen blijft wel gelden: opvattingen en ideeën worden op waarde geschat al naar gelang ze de verhoopte uitkomsten leveren.
Oftewel, "just in so far as they help us to get into satisfactory relations with other parts of our experience." (James 1991:28) .
"In hoeverre de structuurovereenkomst tussen een model en het weergegeven object significant en relevant is, wordt bepaald door de subjectieve keuzes van de waarnemer." (Les Tombes, 1974; Meerling, 1981, p.36).

(5.1)

Ons kenvermogen is beperkt.

Een moeilijkheid is dat 'de' werkelijkheid welhaast oneindig veelomvattend, complex en grillig is. Daarmee vergeleken zijn onze vermogens tot waarnemen, begrijpen en kennen naar verhouding uiterst beperkt en feilbaar.
(zie o.m.: Wehl, 1927/1949, p.83, 116; Korzybski, 1933; Popper, 1934/ 1959, p.111; Lakatos, 1970; Kahneman, Slovic en Tversky, 1982).
De complexe en 'ongrijpbare' aard van de realiteit werd al sinds de vroege oudheid door denkers en geestelijk leiders onderkend.

(5.2)

'Absolute' objectiviteit is onmogelijk.

Duidelijk is dat geen afbeelding van de werkelijkheid kan voldoen aan perfecte overeenstemming, of correspondentie , in de zin van volledige symmetrische equivalentie, structural identity, of isomorfie.
Perfecte kennis van een materieel object vereist absolute objectiviteit ten opzichte van dat object, en dat is voor een mens onmogelijk.
"Niemands begrip zal ooit volledig overeenstemmen met de wereld buiten. " (Bandler & Grinder, 1982, p. 40).
"De wereld is zo'n doolhof van dingen, zo gecompliceerd, dat geen bewering compleet is. " (Stephan Themerson, 1910-1988).
"Er is een noodzakelijk verschil tussen de wereld en elk afzonderlijk model of voorstelling van de wereld." (Bandler & Grinder, 1975a/ 1977, p. 20).
Menselijke 'kennis' over de werkelijkheid is dan ook altijd subjectief, relatief, en onvolkomen: onvolledig, en in zekere mate onnauwkeurig, willekeurig en partijdig.
"Alle wetenschap is, afgemeten tegen de werkelijkheid, primitief en kinderlijk. " (Albert Einstein, geciteerd in: 'The Expanded Quotable Einstein', 2000) .

(5.3)

Hypothetische structuur.

We kunnen van géén structuur die wij kennen of vermoeden ooit sluitend bewijzen dat deze werkelijk op exact dezelfde wijze in de 'buitenwereld' aanwezig is, als wij denken. Structuurkenmerken kunnen we dus nooit rechtstreeks in de buitenwereld waarnemen of aantonen: ze behelzen dus hoogstens pseudo-inherente structuur.
Alle structuur die wij kennen blijft dan ook een aanname die in de grond feilbaar, voorlopig en van verkennende, tentatieve aard is.
Om deze redenen kan menselijke kennis nooit de status krijgen van 'zekerheid', 'waarheid' of 'waarschijnlijkheid' - hoogstens van 'verwachting', 'vermoeden', 'veronderstelling', 'aanvaarde aanname', 'opvatting', 'overtuiging' of 'geloof'. Kortom, ze is altijd hypothetisch van aard.
"Our knowledge is never absolute but always swims, as it were, in a continuum of uncertainty and of indeterminacy." (Peirce, Ch.S., 1931-1958: 171).
"Man's truth is never absolute because the basis of fact is hypothesis. " (Peirce, Ch.S., 1857-1866, Writings vol.I, p.7).

(5.4)

Voorlopig karakter.

Zelfs het bouwwerk van de wetenschappelijke kennis heeft volgens wetenschapsfilosoof Karl Popper, zoals beschreven in zijn kennistheorie het kritisch rationalisme, slechts een voorlopige rechtvaardiging, op grond van pragmatische overwegingen die altijd context-gebonden zijn.
"The empirical basis of objective science has thus nothing 'absolute' about it.
Science does not rest upon solid bedrock. The bold structure of its theories rises, as it were, above a swamp. It is like a building erected on piles. The piles are driven down from above into the the swamp, but not down to any natural or 'given' basis; and if we stop driving its piles deeper, it is not because we have reached firm ground. We simply stop when we are satisfied that the piles are firm enough to carry the structure, at least for the time being." (K.R. Popper, 1934/ 1959, p. 111).
Het begrip 'waarheid' kan daarom volgens modernere wetenschapsopvattingen beter worden vervangen door ' waarheidsgelijkenis' (verisimilitude) (ibidem).
De visie in de (wetenschaps)filosofie die de onvermijdelijke feilbaarheid van alle menselijke kennis benadrukt, het fallibilisme, heeft een lange geschiedenis. Zo bestond in de (westerse) oudheid de stroming van het scepticisme , waartoe onder meer de Griekse filosoof Pyrrho wordt gerekend.

(5.5)

Doorslaggevend is interpretatie.

De implicatie van het voorgaande is, dat wij niets kunnen weten van die werkelijkheid - om het even: merken, denken, beseffen of ervaren - zonder een actieve toekenning van enige subjectieve structuur, anders gezegd, van betekenis, van onze kant: ' Je kunt niet niet-betekenisgeven' (Watzlawick etal. , 1967/1970).
Doorslaggevend voor de 'uitkomst' van onze ervaring van de werkelijkheid is dus niet zo zeer de 'ware toedracht' van die werkelijkheid, maar ons eigen betekenisgeving, een actief psychisch proces van interpretatie (perspectivisme ).
"We respond toward any situation or object in terms of its meaning, as we interpret it. " (Lowery, S.A., & DeFleur, M.L., 1988, p.28).
"Noch de natuur noch de geschiedenis kan ons vertellen wat wij moeten doen. [..] Wij zijn het die zin en betekenis geven aan de natuur en de geschiedenis. [..] Hoewel de geschiedenis geen betekenis heeft, kunnen wij haar een betekenis geven." (visie van Carl Popper, in de woorden van Herman Van Rompuy, 'Zelfbeschikking bestaat niet', Trouw, 17-10-2009).

(5.6)

Structuur als projectie.

Sterker nog, alle structuur die wij in de wereld ontwaren, is daar door ons zelf tevoren - grotendeels onbewust - aan toegekend, door middel van mentale processen van constructie, interpretatie en projectie. Zo'n structuur is dus in feite altijd een artefact.
Anders gezegd, kennis is alleen mogelijk voor zover het kenvermogen van het subject dit toelaat.
"De betekenis die een gebeurtenis voor ons heeft is afhankelijk van het referentiekader waarin we het beschouwen." (Bandler & Grinder, 1982, p.1) .
"Een verschijnsel blijft onverklaarbaar zolang het gezichtspunt niet breed genoeg is om de context in te sluiten waarin het optreedt." (Watzlawick etal. , 1967/1970).
"If the doors of perception were cleansed every thing would appear to man as it is, Infinite. For man has closed himself up, till he sees all things thro' narrow chinks of his cavern." (Aldous Huxley, 'The Doors of Perception, 1954).

(5.7)

Inherent subjectief.

Het bovenstaande betekent dat ook alle kennis en informatie primair subject-bepaald is, oftewel inherent subjectief.
Vanuit onze perceptie - binnen onze theorie over de werkelijkheid - kan informatie dus heel goed 'puur' objectief, dat wil zeggen volledig onafhankelijk van elke subjectiviteit zijn. Maar feitelijk is ze, in letterlijke zin opgevat als 'echte' kennis over de werkelijkheid, volledig subjectief.



(5.8)

Een wezenlijk onderscheid.

De zo geheten 'reality appearance distinction' vormt daarmee een wezenlijk onderscheid kloof tussen de 'externe' realiteit en onze innerlijke (bewuste) perceptie. Volgens sommigen is er zelfs sprake van een onoverbrugbare kloof: één die van absolute, definitieve en onoverkomelijke aard is.
"Het is onmogelijk om uit ons eigen denkkader te stappen om vanaf een Archimedisch punt te bekijken of onze eigen beweringen de werkelijkheid goed beschrijven " (Menno Lievers, 'Is dit dan de waarheid?', 15-04-2006, NRC, p.41) .

(7.1)

Informatie impliceert ordening.

Het eerste dat we kunnen vaststellen is dat onze gedachten en opvattingen soms wel iets zinvols kunnen weergeven. Om weer in termen van de kaart-gebied analogie te spreken: de kaart waarmee we onze weg zoeken zal niet altijd louter een vage vlek zijn, of 'abracadabra' weergeven. Zonder de geringste mogelijkheid van kennis of informatie zouden we voor altijd dolen zonder richting of besef - door een totaal duister, of een dichte mist, een egaal kleurloos vlak (het is lastig voor te stellen). Er is dan louter totale vaagheid, ruis en chaos. En dan is het geen informatie, in de algemene zin van het woord.
Dit betekent dat er op zijn minst iets in de weergave valt te onderscheiden, dus dat er enig verschil valt op te merken, hoe minimaal ook: al is het bijvoorbeeld maar een tweedeling, zoals een figuur tegen een achtergrond.
Deze redenering zegt allereerst dat informatie wijst op een ordeningstoestand, een patroon of structuur.

(7.2)

Gebruikswaarde is mogelijk via verwijzing.

De relatie tussen kaart en gebied heeft in het algemeen niet de vorm van een concrete, directe, enkelvoudige, fysieke verbinding (connectionisme). Het gaat eerder om een relatie van verwijzing.
De kaart biedt als het ware een verzameling 'richtingwijzers'. Om als zodanig voor een gebruiker dienst te kunnen doen moet de kaart wel aan enkele minimale voorwaarden voldoen.

(7.3)

Sommige kennis blijkt afdoende.

In de praktijk blijkt dat we er via ons waarnemen en denken regelmatig in slagen om, in het kader van onze doelen, kennis te vergaren die de werkelijkheid voldoende getrouw benadert. We botsen gewoonlijk niet tegen elke stoel op die we tegenkomen. Onze alledaagse kennis voldoet opmerkelijk vaak, veel vaker dan we op grond van toeval - zeg 50 procent kans - zouden mogen verwachten.
Meer algemeen blijken levende organismen behoorlijk vernuftige vermogens te hebben ontwikkeld om in leven te blijven, hun alledaagse behoeften te vervullen, en zich voort te planten. Die vermogens zijn alleen mogelijk doordat ze gebaseerd zijn op geordende processen, informatiestructuren in levende cellen en weefsels. Deze ordeningspatronen vormen tot op zekere hoogte een representatie, of afspiegeling, van aspecten van de werkelijkheid - en kunnen we daarom aanmerken als kennis.
Het is blijkbaar mogelijk dat er een zekere mate van structuurovereenkomst bestaat, congruentie, of symmetrie, tussen onze ideeën en de realiteit. Juist daarin ligt de functie en de waarde van informatieverwerking en oordeelsvorming voor de levensvatbaarheid van organismen.
"Een plattegrond IS niet het gebied dat hij weergeeft maar hij bezit, als het goed is, een structuur vergelijkbaar met dat gebied, die zijn bruikbaarheid bepaalt." (Korzybski, 1958, p. 58-60).
We zijn dus wel degelijk tot kennis in staat die redelijk betrouwbaar is. Kennelijk is niet alles - kennis, informatie, of andere gegevens - alleen maar subjectief en volstrekt relatief. Ze kunnen beslist iets te maken hebben met het object, en dus wel degelijk tot op zekere hoogte objectief zijn.

(7.4)

Kennis met geldigheid over langere termijn.

Naar blijkt kan onze voorstelling van de werkelijkheid direct of indirect regelmatigheden in de werkelijkheid weergeven die voor langere termijn gelden. Daardoor ontstaan bijkomende voordelen:

(7.5)

Kennis impliceert voorspellende kracht.

Door kennis worden voorspellingen mogelijk, en daarmee overbruggingen naar de toekomst. Dat is van onmiskenbaar belang, omdat alleen daardoor kunnen ontwikkelingen beter worden voorzien en wellicht worden beïnvloed, omgebogen of bijgestuurd in een gewenste richting, of tijdig worden vermeden.
"Wat men de 'rede' noemt, is vooruitzien op lange termijn." (Baruch Spinoza).
"A person's processes are psychologically channalized by the ways in which he anticipates events." (G.A. Kelly, 1955; 'Theory of Personal Constructs', 'Fundamental Postulate').

(7.6)

Een praktisch criterium: voorspellende kracht.

Uit het voorgaande is nu een simpele vuistregel af te leiden: kennis, of meer algemeen informatie, is betrouwbaar naarmate ze voorspellingen mogelijk maakt die vooralsnog niet gefalsifieerd worden door tegenvoorbeelden van de voorspelde gebeurtenissen. Een heel praktische definitie van het waarheidsgehalte van kennis is dan ook: voorspellende kracht (zie Lakatos, 1968; 1970).
"It is the aim of science to establish general rules which determine the reciprocal connection of objects and events in time and space.
For these rules, or laws of nature, absolutely general validity is required - not proven. It is mainly a program, and faith in the possibility of its accomplishment in principle is only founded on partial successes. But hardly anyone could be found who would deny these partial successes and ascribe them to human self-deception. The fact that on the basis of such laws we are able to predict the temporal behavior of phenomena in certain domains with great precision and certainty is deeply embedded in the consciousness of the modern man, even though he may have grasped very little of the contents of those laws." (Albert Einstein, Science and Religion, Part II, from Science, Philosophy and Religion, A Symposium, published by the Conference on Science, Philosophy and Religion in Their Relation to the Democratic Way of Life, Inc., New York, 1941. Reprint in: 1994, Ideas and Opinions, p.50).
"Theorieën zijn blauwdrukken van de werkelijkheid waarmee je kan doorrekenen wat er gebeurt als je op een bepaalde manier ingrijpt." (Denny Borsboom, psycholoog, geciteerd door Margreet Vermeulen, 'De psychologie is te veel een confettifabriek', de Volkskrant, 24 november 2015).
"How do you know the table still exist if you go out of the room? Can it pack up and disappear out of the window? Could even pay a visit to the international space station; perhaps even fly to the moon, before it returns to the exact same spot instantly before you re-enter the room? This seems like an unlikely scenario, but one, that we cant rule out! It is easier to assume that the table stays put when you are not there, that is our best fit model of reality. This is what we do in science; we create best fit models of how we believe the universe actually work " (Stephen Hawking, Grand Design, BBC 2012).

(7.7)

Uitzonderingen kunnen opduiken.

Uiteraard kunnen we altijd nieuwe ervaringen opdoen die reden geven om onze opvattingen te herzien. Eén van de mogelijke contra-indicaties is die van de uitzondering op de algemene regel.
Dit met de beroemde vergelijking van wetenschapsfilosoof Karl Popper: Een algemene regel dat alle zwanen wit zijn kunnen we handhaven, tot dat we een zwarte zwaan waarnemen.

(7.8)

Falsificatie is goed haalbaar.

In de praktijk blijken we vaak redelijk gemakkelijk te kunnen vaststellen waar een voorstelling van zaken (ver genoeg) buiten de algemeen erkende, objectieve of althans intersubjectieve realiteit treedt. We kunnen zelfs behoorlijke zekerheid krijgen over de betrouwbaarheid van kennis, wanneer we niet alleen zoeken naar bevestiging, maar vooral naar weerlegging van kennis. De kritische toets voor de houdbaarheid van kennis wordt niet zozeer gevormd door positieve bewijsvoering of verificatie, maar door de 'overleving' van pogingen tot weerlegging of falsificatie: het zgn. 'Falsificatie-principe' (z. Popper, K.R., 1934).
Door falsificatie-toetsing verkrijgen we hoogwaardige informatie om kennis - relatief - te verbeteren.
"Het model is altijd ondergeschikt aan de werkelijkheid en moet hier voortdurend aan worden getoetst" (Miquel Ekkelenkamp Bulnes, 'Hoe wetenschap de waarheid kneedt', NRC, 13 oktober 2012, O&D p.4-5) .

(7.9)

Gradaties in waarheidsgelijkenis.

Duidelijk is wel dat bepaalde beweringen, regels of voorspellingen 'harder' of 'zekerder' zijn dan andere. Sommige voorstellingen treden minder ver buiten de werkelijkheid dan andere.
Er kunnen dus gradaties bestaan in de waarheidsgelijkenis en daarmee betrouwbaarheid van menselijke voorstellingen.
Anders gezegd, er bestaan gradaties in relativiteit, en dus ook in objectiviteit. Het begrip 'objectiviteit', wanneer toegepast op bepaalde gegevens, betekent dus een relatief hoge graad van objectiviteit.

Er zijn ook wel bepaalde algemene regelmatigheden aan te wijzen in de betrouwbaarheid van verschillende soorten informatie. Bijvoorbeeld, wanneer we onze aandacht meer op de algemeen herkenbare eigenschappen van een ding richten - met name de direct zintuiglijk waarneembare (empirische) kenmerken - dan is onze perceptie relatief neutraler, niet louter subjectief, minder arbitrair of 'partijdig', en dus objectiever, dan wat we toevoegen vanuit onze eigen associaties, overtuigingen en emoties.
"Wat onmiddelijk wordt ervaren is subjectief en absoluut .. De objectieve wereld, aan de andere kant, die de wetenschap in pure vorm tracht te kristalliseren .. is relatief. ..
Wie streeft naar het absolute moet subjectiviteit en egocentrisme op de koop toe nemen, en wie objectiviteit wil bereiken kan niet om het probleem van relativisme heen.". (Wehl, H., 1927/1949, p. 83/ p.116; geciteerd in: Popper, K.R., 1934/1959, p.111).
"As far as the laws of mathematics refer to reality, they are not certain; and as far as they are certain, they do not refer to reality." (Albert Einstein, 'Sidelights on Relativity', in: J.R. Newman, 'The World of Mathematics', 1956) .

(7.10)

Gaandeweg groei van kennis.

We kunnen een model van de werkelijkheid systematisch toetsen aan de dynamische processen in de werkelijkheid - op proces niveau - en haar op grond van de bevindingen in variërende omstandigheden bijstellen, aanscherpen en verfijnen.
Zo kunnen we een model gaandeweg 'uitzuiveren' van drogredenen, illusies, enz., en daardoor gaandeweg dichter bij de realiteit komen. Een werkelijk 'definitief' antwoord zal dit nooit opleveren, maar - zoals gezegd - dat hoeft ook niet. Het is geen onoverkomelijk beletsel voor zinvolle en wenselijke toepassingen. Uiteindelijk is dat het doel van kennis.

"The belief in an external world independent of the perceiving subject is the basis of all natural science.
Since, however, sense perception only gives information of this external world of 'physical reality' indirectly, we can only grasp the latter by speculative means.
It follows from this that our notions of physical reality can never be final. We must always be ready to change these notions - that is to say, the axiomatic basis of physics in order to do justice to perceived facts in the most perfect way logically."
(Albert Einstein, Maxwell's influence on the evolution of the idea of physical reality.
On the one hundredth anniversary of Maxwell's birth. Physics and Reality. IV. The Theory of Relativity. Published, 1931, in: James Clerk Maxwell: A Commemoration Volume, Cambridge University Press. From: The Journal of the Franklin Institute, Vol.221, No. 3. March, 1936. Reprint in: 1994, Ideas and Opinions, p.318-356; p.337).
"In a time of universal deceit, telling the truth is a revolutionary act. " (G. Orwell).

(7.11)

Ruimte voor nuances.

Het blijft belangrijk om het verschil goed te blijven (h)erkennen tussen afbeelding en object, c.q. 'kaart' en 'gebied'.
Ons kenvermogen zal altijd beperkt en feilbaar zijn. In vakgebieden als filosofie en psychologie zijn talloze tekortkomingen aangetroffen in de algemene menselijke oordeelsvorming. Dat kennis niet fundamenteel te gronden is, althans tot op een ultieme basis van zekerheid - die volmaakt objectief, absoluut, allesomvattend, kortom in alle opzichten perfect is - staat inmiddels ook buiten kijf. Maar dat weten we eigenlijk al minstens 2500 jaar, sinds klassieke Chinese, Indiase en Griekse denkers.
Dat alles doet niets af van de overweldigende massa's bewijzen dat kennis wel degelijk heel behoorlijk, in alle redelijkheid, tot op grote hoogte objectief en betrouwbaar kan zijn.

Daarmee vervalt de grond voor elke vorm van 'absoluut relativisme', dat we aantreffen in sommige filosofische stromingen zoals het postmodernisme, en ideologieën als New Age. Relativeren is onmisbaar om inzichten en standpunten te nuanceren. Maar overdreven relativisme vervlakt alle nuances en loopt al te gauw uit op nihilisme, apathie en cynisme.
Een typische New Age uitspraak als 'ieder heeft zijn eigen waarheid' kan beter geformuleerd worden als: 'ieder heeft zijn eigen beleving van de werkelijkheid'.

"We moeten toch erkennen dat de rebel die de spot drijft met de waarheden van wiskunde, natuurkunde en scheikunde niet echt van dezelfde soort is als degene, die de vloer aanveegt met [sociaal-culturele] conventies." (Edward Sapir, 1963).
"De bakker is belangrijker dan welke schrijver of denker ook. Dat het brood van vandaag even eetbaar zal zijn als dat van gisteren, is een zekerheid die logisch gezien betwijfeld kan worden, maar waarmee we desondanks probleemloos kunnen leven." (Ludwig J.J. Wittgenstein, 1921; 1953).
"Niemand relativeert het nummer van zijn creditcard." (Michaël Zeeman (1958-2009), schrijver, dichter, literatuurrecensent en televisiepresentator. N.a.v. C. Ginzburg, Italiaans historicus; 02-11-2002).
"Show me a cultural relativist at 30,000 feet and I'll show you a hypocrite ... If you are flying to an international congress of anthropologists or literary critics, the reason you will probably get there - the reason you don't plummet into a ploughed field - is that a lot of Western scientifically trained engineers have got their sum right." (Richard Dawkins, 'River Out of Eden: A Darwinian View of Life', 1995).

(7.12)

Objectiviteit en subjectiviteit: geen echte tegenstelling.

Onze waarnemingen en gedachten over de wereld zijn altijd en onvermijdelijk een mix van gegevens van buitenaf ( exogeen) en van projecties van binnenuit (endogeen). We kunnen in de inhoud van kennis een onderscheid maken tussen subjectief en objectief, om een verschil in herkomst en ontstaansproces van de informatie aan te geven. Deze begrippen vormen echter geen tegenstellingen, ze vormen eerder polen c.q. assen, die allerlei mengvormen mogelijk maken.
Bijvoorbeeld, als je je teen stoot aan een steen, zul je daarvan in het algemeen iets voelen: de steen - dan wel kenmerken ervan zoals vorm, profiel, hardheid, gewicht, beweging e.d., en even later je teen - dan wel gewaarwordingen daarvan zoals pijn. De gemeenschappelijke eigenschappen zijn uiteraard tijd en plaats waarin ze elkaar raakten. In dat geval is de pijn die je voelt primair bepaald door je eigen pijnsensoren, zenuwstelsel, bewustzijn en perceptie - tesamen subject indeze. De subjectieve factor vervult een primaire rol in het ontstaan van de pijngewaarwording, omdat ze enerzijds logisch gezien daarvoor een strikt noodzakelijke voorwaarde vormt - zonder welke je immers nergens van zou weten; en anderzijds omdat ze causaal gezien daarvoor de meest nabije (zgn. proximale) schakel vormt. Daarbij is het ontstaansproces van het pijngevoel echter chronologisch gemeten primair bepaald door de steen, het object in deze. Het is echter niet hard te maken dat zo'n concreet materieel object ook noodzakelijk was voor het pijngevoel: het is immers denkbaar dat dit ook kan voorkomen uit grotendeels subjectieve factoren: zoals fantasie, anticiperende denken, associaties en herinneringen aan soortgelijke eerdere 'botsingen', enzovoorts.
Kengegevens zullen dus altijd intrinsiek subjectief zijn, maar ze hoeven niet noodzakelijk uitsluitend subjectief te zijn. Ze kunnen heel goed zowèl subjectief als - tot op zekere hoogte - objectief zijn.

(7.13)

Objectiviteit wijst de weg naar causaliteit.

Uit het voorgaande volgt een heel praktische vuistregel over de relatie tussen objectiviteit en causaliteit:
Naarmate kennis object-bepaald is, is ze objectief, en maakt ze het mogelijk het object te voorspellen, en daardoor, afhankelijk van beschikbare middelen, het te bepalen en te beïnvloeden.
"Objectivity is a tool." (Hildebrand, 2010) .

(8.1)

Een zinvol streefdoel.

Bij dit alles is één ding duidelijk: aan niet-objectieve kennis hebben we niet veel.
Objectiviteit is nooit geheel te bereiken, maar het is wel mogelijk en vaak ook zinvol om ernaar te streven: althans om te streven naar een waarheidsgelijkenis, een objectiviteitsgehalte dat voldoende is om met succes onze doelen te behalen.
Wanneer we het als streefdoel hanteren helpt het ons als leidraad voor ons denken en waarnemen: om gegevens te selecteren en te toetsen op hun bruikbaarheid, onze gedachten te ordenen, onze aandacht te richten, onze inzichten aan te scherpen, en ga zo maar door.
"Truth is a goal of inquiry." (Wrenn, 2005, p.95).
"Het idee van een algemene objectieve waarheid is 'de poolster van elk wetenschappelijk werk'. " (H.W. von der Dunk, 2007, 'In het huis van de herinnering. Een cultuurhistorische verkenning').
"Objectiviteit bestaat niet, hoor je wel eens als tegenargument. Dat mag waar zijn, maar mag geen reden zijn niet naar objectiviteit te streven." (J.L. Heldring, 'Niet om de lezer te bekeren, maar om hem ten dienste te zijn', diens laatste column in NRC, 7 april 2012).

(8.2)

Gericht speuren naar cruciale schakels.

Bij het streven naar objectiviteit - dat wil zeggen: een hoge graad van relatieve objectiviteit - is het doel dus niet zozeer om de gehile werkelijkheid te omvatten, maar eerder om de 'werking' op langere termijn van een bepaalde deelgebied te doorgronden: het onderliggende netwerk van causale mechanismen en wetmatigheden, de structuur.
Dat zal met name gelden voor de factoren die bepalend zijn voor ons functioneren en ons welbevinden: onze materiële omstandigheden, onze fysieke gezondheid, ons sociale, emotionele en seksuele leven, en ons subjectieve welbevinden.
".. Hoewel het absolute inderdaad kan worden ervaren, en om die reden intuïtief kan worden gevoeld, weigert zij zich in woorden te laten uitdrukken. Want 'Spricht die Seele, so spricht, ach! schon die Seele nicht mehr' (Wanneer de ziel spreekt, dan, helaas, is het al de ziel niet meer die spreekt)." (Reininger, R., 1916, p.29; geciteerd in Popper, K.R., 1934/ 1959, p.111).